Karaktervolle expressie met prefab klampmetselwerk in Linea gevelsteen

Door de lens van ZECC Architecten: Twee Utrechtse projecten als hedendaagse ode aan ambachtelijke baksteentechniek

In een tijd waarin het bouwen steeds efficiënter en gestroomlijnder moet, kiezen sommige architecten er bewust voor om terug te grijpen op traditionele gewoontes in combinatie met nieuwe technieken die vakmanschap en materialiteit centraal stellen. ZECC Architecten is zo'n bureau. In twee recente Utrechtse projecten - woongebouw BU31 en het Parkeergebouw Berlijnplein in Leidsche Rijn Centrum - wordt de expressieve kracht van baksteen naar een hoger niveau getild met behulp van klampmetselwerk met de linea 3016 gevelsteen. Voor beide projecten koos ZECC architecten voor deze unieke gevelsteen vanwege zijn lange, slanke formaat en genuanceerde kleurpalet. Wat het resultaat esthetisch nog meer onderscheidend maakt is het grote formaat van de Linea gevelsteen met haar 240 mm op 115 mm. Dankzij de verwerking met klamp wordt het grote oppervlak van de baksteen extra benadrukt en komt deze mooi tot uiting. De steen draagt bij aan een eigentijdse uitstraling, maar refereert tegelijk aan klassieke verhoudingen. De linea gevelsteen bevat echter niet het juiste draagvlak om de traditionele techniek van klampmetselwerk toe te passen, gezien haar dikte van 38 mm ten opzichte van het noodzakelijke 65 mm draagvlak. Om die reden koos ZECC ervoor om deze slanke gevelsteen te combineren met prefab elementen. De gevelstenen zijn in mallen geplaatst waarna deze met beton zijn overgoten. Zo wordt traditionele esthetiek gecombineerd met moderne techniek.

Parkeergebouw Berlijnplein: baksteen als stedelijke sculptuur

In Leidsche Rijn Centrum pakte ZECC architecten het concept van een parkeergarage radicaal anders aan. Geen gesloten, anonieme doos, maar een gebouw dat bijdraagt aan de stedelijke beleving en eerder doet denken aan een woon-of schoolcomplex. De gevels van het parkeergebouw zijn zorgvuldig ontworpen om een sterke ritmiek en dynamiek te creëren, met een knipoog naar de omgeving. Zo werd ook in dit gebouw de lijn doorgetrokken van een hoge plint op het gelijkvloers met daarboven een baksteenprofiel, wat men in veel gebouwen in het Leidsche Rijn Centrum terugziet. Elke gevel heeft zijn eigen compositie, wat zorgt voor een afwisselend aanzicht: een opengewerkt patroon van Linea gevelstenen met veel aandacht voor perforatie en transparantie. In het ontwerp is de baksteen op verschillende manieren toegepast: als geklampte baksteen in de gevels en als traditioneel metselwerk in de toren. Klamp metselwerk biedt veel vrijheid, zo zien we dat in dit gedeelte van het gebouw een creatief molenwiekpatroon werd toegepast. Dit bijzondere verband zorgt er tevens voor dat íedere baksteen volledig gebruikt werd zonder enig zaagverlies.

De rode kleur was een bewuste keuze die het gebouw opnieuw een verblijfsfunctie suggereert in plaats van een puur utilitair karakter. De verwerking van de gevelsteen en metselverbanden zijn zo gekozen dat het gebouw overdag een sculpturaal geheel vormt en 's avonds een bijna lantaarnachtige werking krijgt dankzij de verlichting van binnenuit.

Naast de esthetische kwaliteiten is het gebouw ook ontworpen met het oog op toekomstige transformaties. Het is voorbereid op een mogelijke functiewijziging naar een woongebouw, met de mogelijkheid om twee extra bouwlagen toe te voegen. Deze flexibiliteit maakt het gebouw super toekomstbestendig en adaptief aan veranderende stedelijke behoeften. Deze duurzaamheid speelt verder nog een rol in het ontwerp. Het dak is namelijk voorzien van een grote 'pergola' van zonnepanelen, waaronder geparkeerd kan worden en die tevens elektrische auto's van stroom voorziet. Daarnaast is het daklandschap verrijkt met het kunstwerk 'Weidsheid' van het kunstenaarsduo BROOS, dat verwijst naar het historische veenweidelandschap van de regio. Een ander bijzonder aspect is de integratie van biodiversiteit in de architectuur. In de toren zijn nestgelegenheden opgenomen voor gierzwaluwen en vleermuizen, wat bijdraagt aan de ecologische waarde van het gebouw en aansluit bij hedendaagse duurzaamheidsprincipes.

BU31: Stedelijk wonen met verfijning

BU31 is een wooncomplex met een uitgesproken en speels karakter, geaccentueerd door het ritme van de Linea gevelsteen in klampmetselwerk. Bij dit project werden prefab sandwichgevelelementen gebruikt waarin de gevelsteen op klamp werd overgoten. De balkons werden er achteraf ‘aangeschroefd’. Het klampmetselwerk is hier niet alleen een esthetisch middel dat het gebouw een speels uiterlijk geeft, maar versterkt ook de materialiteit van de gevels. ZECC architecten koos bewust voor diepe neggen, subtiele verspringingen in het metselwerk en een strakke detaillering. De dunne gevelsteen werd bewust ingezet om de kaders van de negges te maken als een ranke omkadering. Het resultaat is een gevel die rust en continuïteit uitstraalt, maar tegelijk levendig oogt dankzij het spel van schaduw en textuur en de keuze voor de rode baksteen.

Wat is klampmetselwerk?

Klampmetselwerk is een ambachtelijke techniek die zijn oorsprong vindt in de historische Hollandse bouwtraditie waarbij de gevelsteen op z’n kant wordt verwerkt. De techniek maakt het mogelijk om sierlijke en creatieve verbanden aan te brengen, zoals een molenwiekpatroon (cfr. Parkeergarage Berlijnplein).

Voor het toepassen van traditioneel klampmetselwerk is normaal tenminste 65 mm draagvlak noodzakelijk. Echter kan men creatief te werk gaan dankzij moderne technieken en het gebruik van prefab elementen om slankere gevelstenen te gebruiken, zoals ZECC architecten bij deze twee projecten toepaste. Het is bovendien een stuk efficiënter dan traditioneel klamp metselwerk van 65mm. Bij deze verwerkingswijze zijn er fors minder stenen per m2 nodig, wat dus enorm duurzaam is. De verwerking kent een gunstige prijs per m² en ook zaagkosten of zaagverlies worden vermeden bij toepassing van bepaalde verbanden.

Bij traditioneel klampmetselwerk dient men rekening te houden met een aantal aandachtspunten. Aangezien de gebruikelijke dikte van het buitenblad gereduceerd wordt naar gemiddeld 65 mm, is de buigtreksterkte geringer. Voor een goede stabiliteit worden daarom onder andere gemiddeld iets meer spouwankers toegepast dan normaal en moet het binnenspouwblad voldoende sterk zijn. Er is meer aandacht nodig voor een juiste uitvoering en de nodige vereisten, wat invloed heeft op de verwerkingstijd en de maximale stapelhoogte. Wat betreft de verwerking, wordt klampmetselwerk veelal toegepast met de doorstrijktechniek, maar deze kan ook perfect verlijmd worden.

Ambacht in de hedendaagse stad

Beide projecten laten zien dat klamp’metselwerk’ nieuwe expressieve mogelijkheden biedt voor hedendaagse architectuur en een esthetische meerwaarde geeft. Dankzij de keuze voor de Linea gevelstenen en de originele verbanden in combinatie met het gebruik van prefab elementen, zijn twee gebouwen ontstaan die baksteen opnieuw positioneren als materiaal met karakter, diepte en betekenis. Voor architecten die op zoek zijn naar een eigentijdse interpretatie van ambacht, biedt deze verwerkingstechniek een rijke bron van inspiratie.

Bronnen:

Vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek knb-keramiek.nl
https://www.bambouwentechniek.nl/nieuws/2020/12/bijzonder-parkeergebouw-siert-het-centrum-van-leidsche-rijn
https://www.bambouwentechniek.nl/projecten/realisatie-parkeergarage-en-pr-aan-berlijnplein-utrecht
https://www.hibex.nl/post006/

Vergelijkbare case studies

Jack Woolley's "Spiral House" with linea 3016

The site in Balham, abandoned for the past 15 years and overrun by Japanese knotweed, was originally the garden of a neighbouring building. It made the ground works complicated but the site unappealing to developers and hence affordable.